ლიბერალი თუ ლებერასტი – რა არის სინამდვილეში თანამედროვე ლიბერალიზმი

თანამედროვე საქართველოში ადამიანთა გარკვეული ნაწილი თავს ლიბერალად მიიჩნევს. ზოგიერთს უყვარს ყველაზე დიდი ქართველის, ილია ჭავჭავაძის ლიბერალობაზე საუბარი, ამ მოსაზრების მოწინააღმდეგეები კამათობენ, რომ ილია თანამედროვე გაგებით ლიბერალი არ იყო. საზოგადოების ნაწილს ბოლო წლებში დასავლური აზროვნებისა და მისწრაფებებისადმი ზიზღი გაუჩნდა და ამგვარი სალანძღავი სიტყვაც დაამკვიდრეს – ‘’ლიბერასტი’’. საშუალო სტატისტიკურმა თუ უბრალო მოქალაქემ არ იცის, რას ნიშნავს ლიბერალიზმი. ამ სტატიის მიზანი არ არის, სრულიად ავხსნათ ლიბერალიზმის მოვლენა, არც გამოგვივა ამ ფორმატში, რადგან ლიბერალიზმს დიდი ისტორია აქვს და მრავალი თეორია, მაგრამ ჩვენი რუბრიკა იმის  შესაძლებლობას ნამდვილად იძლევა, ავხსნათ თანამედროვე ლიბერალიზმი.

თანამედროვე ლიბერალიზმის დღის წესრიგში არის თემები, რომლებთან მიმართებაში წინააღმდეგობრივი დამოკიდებულებაა: უნდა იყოს თუ არა მხარდაჭერილი აბორტისა და ერთსქესიან პირთა ქორწინების უფლება, შეიზღუდოს თუ არა სექსუალური შევიწროვების თემა და პორნოგრაფიის გავრცელების უფლება, უნდა იზრუნოს თუ არა სახელმწიფომ დოვლათის თანაბარ გადანაწილებაზე მდიდრებსა და ღარიბებს შორის, უნდა დაწესდეს თუ არა ცენზურა რელიგიურ გამოსვლებზე და სიმბოლოებზე და ა.შ. ბევრი ლიბერალისთვის ამოსავალი წერტილია ფორმულა: “რაც გინდა გააკეთე, მთავარია ჩემი უფლებები არ შელახო“. შეიძლება ყველას მოეწონოს, ადამიანი პირობითად ‘’იქსი’’ ადგეს, სახლიდან გავიდეს და დახმარების მთხოვნელს უანგაროდ დაეხმაროს, მაგრამ რა ხდება მაშინ, თუკი მატარებელს რელსებში ჩაუვარდება, ის ხომ არავის უფლებებს არ დაარღვევს, დაუჭერთ მხარს ‘’იქსს’’, ასე თუ მოიქცევა?

ლიბერალიზმში liber ლათინური სიტყვაა და თავისუფლებას ნიშნავს. ლიბერალი იყო, მაგალითად, ამერიკის დამფუძნებელი ბევრი მამა, მათ შექმნეს ლიბერალური კონსტიტუცია და აშშ  ლიბერალურ გეზს დაადგა.

თუკი ხალხის ცხოვრება სახელმწიფოში გაუსაძლისია, მაშინ რევოლუცია გამართლებულია – წერდა დიდი მოაზროვნე ჯონ ლოკი. ევროპელ ძველ ლიბერალებზე უზარმაზარი გავლენა მოახდინა ჟან-ჟაკ რუსოს ფილოსოფიამ, რომელიც უპირატესობას პატარა და ადვილად სამართავ სახელმწიფოს ანიჭებდა, აქედან წარმოიშვა “კეთილდღეობის სახელმწიფოს“ (welfare state) ცნება. ამერიკელ ლიბერალებზე  ზემოხსენებულმა ლოკმა მოახდინა გავლენა და კონსტიტუციაშიც ასახეს მისი იდეები ადამიანის უფლებებისა თუ საკუთრების უფლებების შესახებ.

კლასიკური ლიბერალიზმის მამა იყო შოტლანდიელი ფილოსოფოსი და ეკონომისტი ადამ სმიტი, რომელსაც უცნაური კაცის სახელი ჰქონდა გავარდნილი, დაავადებული იყო შფოთვითი აშლილობით, არასდროს დაქორწინებულა და მშობლებთან ცხოვრობდა. სმიტი გახდა სტუდენტი გლაზგოსა და ოქსფორდის უნივერსიტეტებში, შეისწავლა ძველი ბერძნული ცივილიზაცია და აღმოაჩინა, რომ ეს საზოგადოება საკმაოდ კარგად ცხოვრობდა რომის იმპერიის აღზევებამდე. შემდეგ იგი მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ ადამიანებს აერთიანებთ ძალა და პრესტიჟი, როცა ხალხი ცხოვრობს რესურსების მფლობელ, მილიტარისტულ, ძლიერი ეკონომიკის მქონე სახელმწიფოში. ასე ჩამოყალიბდა მერკანტილიზმის თეორია. მას სწამდა, რომ საზოგადოებები თავიანთ ძალასა და პრესტიჟს კარგავდნენ ომის შედეგად. სმიტსვე ეკუთვნის “უხილავი ხელის“ ცნება, თუკი ეკონომიკაში არ ჩავერევით, “უხილავი ხელი“ დაარეგულირებს ეკონომიკურ მოთხოვნასა და მიწოდებას. მიჩნეული იყო, რომ კაპიტალისტური სისტემა საუკეთესოდ მუშაობს სმიტის ამ ხედვით.

წლების შემდეგ, გადაიაზრა რა სმიტის ხედვა  ინგლისელმა ფილოსოფოსმა ტომას გრინმა,  მიიჩნია, რომ ეს თეორია კარგად მუშაობდა ინდუსტრიულ რევოლუციამდე, როცა ადამიანები რაციონალურად მოქმედებდნენ, ხოლო ინდუსტიულმა რევოლუციამ და დიდი ბიზნესების გაჩენამ, მათმა სიხარბემ და მუშების ექსპლუატაციამ დოვლათის არათანაბარი განაწილება გამოიწვია. გრინი მოუწოდებდა მთავრობას მუშების უფლებების დაცვისა და ეკონომიკის რეგულაციისკენ. მისი ეს მიდგომა არის თანამედროვე ლიბერალიზმის საფუძველი. მთავრობას უნდა ჰქონდეს გარკვეული მოთხოვნები, მაგალითად, სამედიცინო სფეროში, რადგან, კერძო სექტორს თავისი ინიციატივით არ გაუჩნდება ნაკლებშემოსავლიანი ადამიანების მიმართ ემპათია და საჭიროა მსგავსი კატეგორიის დაცვა თუნდაც საყოველთაო ჯანდაცვის პროგრამებით. რეგულაციების შემოღების გარეშე, კერძო ბიზნესმა შეიძლება გამოუშვას ჯანმრთელობისათვის სახიფათო პროდუქცია, ან ექსპლუატაცია გაუწიოს ბავშვთა შრომას, პირადი გამდიდრების სურვილით.

ნეოლიბერალიზმი ავსტრიული სკოლის პირმშოა და მის სათავეებთან იდგნენ ლუდვიგ ფონ მიზესი და ფრიდრიხ ჰაიეკი. მათი მოსაზრებები ფართოდ ვრცელდებოდა, რადგან ისინი გადასახადებისა და რეგულაციების მინიმალიზებას უჭერდნენ მხარს. იდეა ისე კარგად ჟღერდა, რომ მხარდამჭერები მილიონერებშიც იპოვეს. 1970-იანი წლებიდან კეინზიანურ ეკონომიკას ფეხქვეშ მიწა ეცლება და ნეოლიბერალიზმი მეინსტრიმული იდეოლოგია ხდება. ტეტჩერისა და რეიგანის ხელისუფლებებში მოსვლის შემდეგ, მასიურად იწყება მდიდრებისათვის გადასახადების შემცირება, პროფკავშირების დაკნინება, დერეგულაციები, პრივატიზაცია და ა.შ. საერთაშორისო სავალუტო ფონდის, მსოფლიო ბანკის, მაასტრიხტის ხელშეკრულების და მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის დახმარებით პლანეტის დიდ ნაწილს თავს მოახვიეს ნეოლიბერალური დღის წესრიგი. დოქტრინას, რომელიც მანამდე თავისუფლებასა და არჩევანის ქონას ქადაგებდა, უცებ მოერგო სლოგანი: “სხვა ალტერნატივა არ არსებობს“.

რეგულაციებისგან თავისუფლება უცებ გადაიქცა უფლებად, მოწამლო მდინარეები, დაჩაგრო მუშათა კლასი. ფონ მიზესის დოქტრინა ბიუროკრატიული ლაბირინთებისგან გათავისუფლებისა დარჩა ხმად მღაღადებლისა უდაბნოსა შინა, ნეოლიბერალიზმმა ახალი ბიუროკრატია წარმოშვა. ნეოლიბერალიზმის ეკონომიკური პოლიტიკა თავიდან პოპულარული იყო, 2008 წლის ფინანსური კრიზისის შემდეგ კი იწყება მისი დისკრედიტაცია. პოლიტიკის მკვლევარები თანხმდებიან, რომ ნეოლიბერალიზმის დღეები დათვლილია, თუმცა პრობლემაა ის, რომ ახალი იდეოლოგია არსენალში არ გვაქვს. ტრაგიკომიკული ფაქტია, რომ მსოფლიო ისე ცხოვრობს ამ ეპოქაში, უმრავლესობამ არ იცის, რა არის ნეოლიბერალიზმი. როგორც ერთმა ჟურნალისტმა მოსწრებულად თქვა, ეს იგივეა, გეცხოვრა საბჭოთა კავშირში და არასდროს გსმენოდა კომუნიზმის შესახებ.

ავტორი: ლაშა ჩხაიძე – ისტორიკოსი, ვენის უნივერსიტეტის მაგისტრი.