სამხრეთ კავკასიური გეოპოლიტიკის ანატომიიდან – ლაშა ჩხაიძის რუბრიკა

სამხრეთ კავკასია, სომხეთი აზერბაიჯანი და საქართველო  – რა შეცვალა უკრაინის ომმა რეგიონში, ვინ არის ახალი მოთამაშეები, რომელთაც სამხრეთ კავკასიაში ინტერესები აქვთ, როგორია აქაური ქვეყნების თითქოსდა შეცვლილი პოლიტიკური ორიენტირები და რა როლს თამაშობს კავკასიური თეატრის სცენაზე ევროკავშირი და რუსეთი – ლაშა ჩხაიძის ამ საინტერესო ანალიტიკურ სტატიაში გაეცნობით ყველა ამ საკითხზე მეტ ინფორმაციასა და ანალიზს. ავტორის სტატია ავტორიტეტული, დასავლური პრესის მიხედვითაა მომზადებული.

საქართველო, სომხეთი და აზერბაიჯანი ყოველთვის დიდი და პატარა იმპერიების ინტერესის სფეროში იყო, არის, იქნება, და ეს არაერთხელ მოგვისმენია. რუსეთის აგრესიული პოლიტიკის და უკრაინაში ომის ფონზე მსოფლიო ახალი დღის წესრიგისთვის ემზადება და ჩვენს ყურადღებით ვაკვირდებით ამ პროცესს. საქართველო-ა.შ.შ.-ევროკავშირი-რუსეთის ურთიერთობები და დაპირისპირებები ჩვენი ქვეყნის უახლესი ისტორიაა და ამ ურთიერთობებში ძნელია რაიმე ახალი აღმოაჩინო. თუმცაღა  სამხრეთ კავკასიაში არის კიდევ რამდენიმე ქვეყნის ინტერესი, რომელიც საკმაოდ კონკრეტულია და ამ რეგიონის მოსახლეობა ნაკლებად არის მათ სპეციფიკაში გარკვეული. ჩინეთი კიდევ ჰო, გასაგებია, მაგრამ რა სურთ  ჩვენს რეგიონში მაგალითად ისრაელს, ინდოეთს, ანდა სულაც პაკისტანს? რა სახის თანამშრომლობა ან მოლოდინია სამხრეთ კავკასიაში ზოგიერთ აქტორსა და ადგილობრივ ხელისუფლებებს შორის, რაც ჩვენი საზოგადოებისთვის მეტ-ნაკლებად უცნობია? შეიძლება ამ სქემების საერთო ჩარჩოში მოქცევა და გაანალიზება?

რუსეთი, თურქეთი და ირანი კარგა ხანია ჩვენს რეგიონს საკუთარ უკანა ეზოდ განიხილავენ და რადგან ევროკავშირისა და ა.შ.შ.-ის თამაშგარეში დატოვება სურთ, 3+3 ფორმატი მოიფიქრეს, მაგ სამს პლუს ჩვენ სამი. აქ პრობლემა ისაა, რომ ჩვენ რუსების დანახვაზე გვაყრის, სომხებს იგივე თურქებზე ემართებათ და არ გამოდის ერთად დაჯდომა და საუბარი.

ამბობენ, ჩვენი რეგიონი გეოპოლიტიკური თეატრის გზაგასაყარიაო და აი, დრამაც: ისრაელი-ირანის დაუძინებელი მტრობის ცეცხლს კავკასია ბაქოურ ნავთს არ ამადლის და ისე გამოდის, რომ შიიტურ-მუსლიმური აზერბაიჯანი ძალიან დაუახლოვდა ისრაელს,  ქრისტიანული სომხეთი კი – შიიტურ-მუსლიმურ ირანს, ხოლო ორივე მუსლიმური ქვეყანა  ერთმანეთზე აღრენილია. ისრაელი ბოლო ხანია დიდი ოდენობით აწვდის იარაღს აზერბაიჯანს და მისი სამხედროების წვრთნაშიც მონაწილეობს (ისევე როგორც თურქეთი), რამაც საკმაო როლი ითამაშა მთიანი ყარაბაღის ომში და სომხეთის დამარცხებაში. საპასუხოდ, აზერბაიჯანი ისრაელს ენერგომატარებლებით ამარაგებს და ცდილობს, ამერიკაში ებრაული თემი სომხური ლობის წინააღმდეგ გამოიყენოს. მუსულმანურ სამყაროს არაფერში ეპიტნავება ჩვენი მეზობლების ასეთი ახლო კავშირები ტრადიციულ მტერთან, თუმცა, აშკარაა, რომ ალიევის პრიორიტეტი დაკარგული ტერიტორიის დაბრუნება იყო. საინტერესოა, რომ მხოლოდ წინა წლის ბოლოს გაიხსნა აზერბაიჯანის საელჩო ისრაელში და ეს ფაქტიც მრავლისმეტყველია.

ირანი ძვირფას პარტნიორს უწოდებს სომხეთს და აზერბაიჯანი-ისრაელის მჭიდრო კავშირებს  საფრთხედ აღიქვამს. იგი აწვდის ბუნებრივ აირს სომხეთს, რასაც ჩვენი მეზობელი ელექტროობად გარდაქმნის და ამ პროდუქტს ირანი ყიდულობს. აქ საყურადღებო ფაქტი ისაა, რომ ახლახანს პარტნიორები შეთანხმდნენ ბუნებრივი აირის გაორმაგებულ მიწოდებაზე, რის შემდეგაც სომხეთი ჩრდილოელი დათვის ენერგომატარებლებზე ნაკლებად დამოკიდებული გახდება. ირანს ისიც აფიქრებს, რომ ბაქოსა და ნახიჭევანს შორის პირდაპირი მიმოსვლის აღდგენა მას ნაკლებ ბერკეტს დაუტოვებს აზერბაიჯანის წინააღმდეგ, აქამდე აზერბაიჯანი ირანის ტერიტორიას იყენებდა ექსპორტისათვის, როცა ყარაბაღის პრობლემა არსებობდა.

ინდოეთი საერთაშორისო სატრანსპორტო კორიდორის პროექტზე მუშაობს, რომელიც დააკავშირებს მუმბაის და სანკტ-პეტერბურგს, ირან-აზერბაიჯანის გავლით. მიუხედავად სოლიდური სავაჭრო-სატრანსპორტო ინტერესებისა, აზერბაიჯანისა და ინდოეთის ურთიერთობა მყიფე გახდა მას შემდეგ, რაც ბაქომ პაკისტანთან მჭიდრო კავშირები დაამყარა. ამ ქვეყნებს საერთო ისტორიული სენტიმენტები აქვთ. არადა ინდოეთი ბაქოს ნავთობის მსხვილი მომხმარებელიცაა და ბაქო ინდური ბაზრის დაკარგვით რისკავს. პაკისტანიც ყიდულობს აზერბიაჯანის ნავთობს, მაგრამ ინდოეთთან შედარებით ბევრად ნაკლებს. სარგებლობს რა სომხეთი ამ სიტუაციით,  დელისთან ურთიერთობას აღრმავებს, რაც სამხედრო აღჭურვილობის ყიდვაშიც გამოიხატება.

ვფიქრობთ (ალბათ ბევრი მკითხველიც დაგვეთანხმება), ჩინეთი მალე საქართველოშიც და სამხრეთ კავკასიაშიც დიდი მოთამაშე გახდება, ამაზე თუნდაც რეგიონში გაზრდილი ჩინური ინვესტიციებიც მიგვანიშნებს. აქ თურქულ და ჩინურ ინტერესებს საფრთხეს უქმნის რუსული ბაზები  საქართველოს ტერიტორიაზე და ეს პრობლემა აუცილებლად მოგვარდება საქართველოს სასიკეთოდ, როცა (მალე) ამის დრო დადგება. საქართველოს მთავრობამ ამ კუთხით აუცილებლად უნდა იმუშავოს კონკრეტულად ჩინელ და თურქ დიპლომატებთან. არსებობს კიდევ ერთი ალტერნატივა, სადაც ირანის ჩართულობაც იქნება საჭირო, თუმცა ამ მიმართულებას მინიმალური შანსი აქვს და დღეს ჩვენგან მასზე საუბარი რელევანტური არაა.

ევროკავშირმა დიდი ხანია ხელი აიღო აზერბაიჯანში დემოკრატიის გამოძერწვის განზრახვაზე. ახლა მათ პარტნიორობას ასეთი სახე აქვს: “შენ გაზი მომაწოდე, მე თვალს დავხუჭავ ადამიანის უფლებების დარღვევებზე.“ საქართველოს ევროკავშირმა ევროპული პერსპექტივა მისცა, რადგან კარგად იცოდა, რომ ამის გარეშე ქვეყანაში დემოკრატიული განწყობები გაუარესდებოდა. ერთი ქვეყნის შემთხვევაში ადამიანის უფლებების დარღვევების არ შემჩნევა და მეორე ქვეყანაში ამ უფლებების უმაღლეს დონეზე დაცვის მოთხოვნა აძლევს საბაბს ექსპერტებს, ევროკავშირის პოლიტიკის არათანმიმდევრულობაზე ისაუბრონ.

სულ ახლახანს, ბ-ნი მიშელის მხრიდან მზაობა გაჟღერდა, 2030 წელს რამდენიმე აღმოსავლეთევროპული ქვეყანა და მათ შორის საქართველო, სრულ წევრად მიიღონ ორგანიზაციაში. ვვარაუდობთ, აღნიშნული დაპირება  იმიტომ გაკეთდა, რომ ევროკავშირის ლიდერშიპის სურვილი და მიზანი იყო, როგორმე კანდიდატის სტატუსის მინიჭების შემდეგ, ახალი სვლა გაეკეთებინა და რაიმე ხელჩასაჭიდი მიეცა პროდასავლური განწყობებისათვის ქვეყანაში. ესეცაა, შვიდწლიანი ლოდინის პერსპექტივა აუცილებლად გაუჩენს დასავლეთისადმი კრიტიკულად განწყობილ ძალებს ცდუნებას, თქვან, ამ დროში ან ვირი მოკვდება, ან ვირის პატრონიო. ეს კი ეწინააღმდეგება ევროკავშირის ლიდერშიპის მეორე მიზანს, ქვეყანაში დასრულდეს უკიდურესი პოლარიზაცია. კანდიდატის სტატუსის მინიჭება და ამით ქვეყნის მოტივირება შემდგომი რეფორმებისთვის მაშინაა წარმატებისთვის განწირული, როცა ქვეყანას რეფორმატორი პოლიტიკოსები მართავენ. არის კი საქართველოს ახლანდელი მთავრობა რეფორმატორულად განწყობილი? ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა ჩვენი მკითხველისთვის მიგვინდვია.

ევროკავშირის თავსატეხად რჩება მიტაცებული ქართული ტერიტორიების საკითხებიც. რას აპირებენ ისინი ამ კუთხით? ქართული საზოგადოების უდიდესი ნაწილი, ვვარაუდობთ, მხარს დაუჭერს სამაჩაბლოსა და აფხაზეთის სრულ, უპირობო რეინტეგრაციას ქართულ სახელმწიფოში, ხოლო დასავლური საზოგადოებების ბუნებიდან გამომდინარე, მათი სურვილი განსხვავებული იქნება, ნაკლებად ხისტი, თანდათანობითი და თანმიმდევრული ნაბიჯებით განხორციელებული. ძალიან სამწუხაროა, რომ ქართულ სივრცეში არანაირი კონსტრუქციული დისკურსისთვის ადგილი არ მოიძებნება, თუ რას ვაპირებთ იმ დროს, როცა სახელმწიფო ოკუპირებულ ტერიტორიებზე დე-ფაქტო კონტროლს აღადგენს.

სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის ყარაბახის მეორე ომის შემდეგ ერთ-ერთი მთავარი გასარჩევი საკითხი ისაა, რომელ რუკებს დაეყრდნონ საზღვრის გავლების დროს. ამ პროცესში მედიატორის როლს ერთმანეთს ევროკავშირი და რუსეთი ეცილებიან, თუმცა ამ უკანასკნელს ახლა გასაგები მიზეზების გამო ნაკლებად ცხელა მსგავსი საკითხებისთვის. რუსეთის ხელშია საბჭოთა კავშირის ისტორიული რუკები და ამ უპირატესობის გამოყენებას ცდილობს იმ არგუმენტით, რომ იგი საუკეთესო კანდიდატია ორ კავკასიურ ქვეყანას შორის ფასილიტატორის როლის მორგებისთვის. მსგავს რუკებზე თუმცა ევროკავშირს ხელი ნაკლებად მიუწვდება, სამაგიეროდ მას დიდი გამოცდილება დაუგროვდა საზღვრების დემარკაციის საქმეში. აზერბაიჯანი ცდილობს, დამარცხებულ სომხეთთან ორმხრივ ფორმატში თავად მოაგვაროს საზღვრის საკითხი და ხშირად საქმე იქამდეც მიდის, რომ ევროკავშირის წარმომადგენლებს მოლაპარაკების ოთახს თავაზიანად ატოვებინებს. საინტერესო ფაქტიც ვთქვათ რუსეთ-სომხეთის ალიანსზე: ყარაბახის მეორე ომამდე სომხურ საზოგადოებას მყარად სწამდა, რომ რუსეთი გვერდით დაუდგებოდა ნებისმიერ კონფლიქტში და თუ საჭირო გახდებოდა, დაიცავდა მათ აზერბაიჯანის აგრესიისაგან. მათდა სამწუხაროდ, რეალობა სხვანაირი აღმოჩნდა და სომხეთი ახლა “რუსეთი ჩვენი სამარადისო მეგობარია“ ილუზიებიდან გამოსვლის ფაზაშია. ამ განხიბვლის პროცესში ერევანმა უკვე გადადგა აქტიური ნაბიჯები ა.შ.შ.-ისა და კოლექტიური დასავლეთისაკენ, თუმცა გეოპოლიტიკური ორიენტაციის შესაცვლელად სომხეთისაგან დასავლეთი მოითხოვს რუსეთთან “განქორწინებას“, ამის გამბედაობა კი არ ვიცით, სომხეთს გააჩნია თუ არა, რადგან რუსეთი მათთვის ისეთივე მონსტრად შეიძლება იქცეს, როგორადაც ის საქართველოს მოევლინა. სიტუაცია საჭოჭმანო იმიტომაა, რომ ამჟამად სომხეთში გიუმრის ბაზაზე 4000-მდე რუსი ჯარისკაცი იმყოფება, ამას გარდა, რუსეთი ეხმარება სომხეთს ირანთან და თურქეთთან არსებული საზღვრების დაცვაში, სომხური საჰაერო თავდაცვა თითქმის რუსების ხელშია, იგივე ითქმის ეკონომიკურ დამოკიდებულებაზეც.

საინტერესოა, მყიფე და დაძაბულ გარემოში მცხოვრები ეს სამი მეზობელი ერი რამდენად ფიქრობს ქვეყნის თავდაცვისუნარიონობაზე. თავდაცვის ხარჯის მაღალ მაჩვენებლად მთლიანი შიდა პროდუქტის 5% და მეტი, საშუალოდ 2-5%, ხოლო დაბალ მაჩვენებლად მ.შ.პ.-ის 2%-ზე ნაკლები მიიჩნევა. აზერბაიჯანმა და სომხეთმა მ.შ.პ.-ის 4.53% ჩადო ბოლო წლებში თავდაცვაში, საქართველომ – 1,71%.

ჩვენს რეგიონში სამოკავშირეო, პარტნიორული თუ დაძაბული ურთიერთობების ცვლილებები და განვითარება არც მომდევნო წლებში იქნება უცხო მოვლენა.  რუსეთ-უკრაინის ომის დასრულების შემდეგ კავკასიაში ისეთივე გეოპოლიტიკური თეატრი აღარ იქნება, როგორიც  ბოლო ათწლეულების განმავლობაში დაგვამახსოვრდა.

ავტორი: ლაშა ჩხაიძე – ისტორიკოსი, ვენის უნივერსიტეტის მაგისტრი.

სტატია მომზადებულია Frankfurter Allgemeine Zeitung-ის, Politico-ს, EurasiaNet-ის, Geopolitics-ის, The Times of Israel-ის, The Netherlands Institute of International Relations ‘Clingendael’-ის მასალების გამოყენებით.